पीएम विश्वकर्मा योजना: कोट्यवधी रोजगारांची गुरुकिल्ली

भारताला विकसित राष्ट्र बनवण्याच्या प्रवासात कोट्यवधी नोकऱ्यांची निर्मिती हे एक महत्त्वाचे उद्दिष्ट आहे. रोजगाराच्या व्यापक दृष्टीला 'पीएम-व्हीबीआरवाय' सारख्या योजना जरी आधार देत असल्या तरी, तळागाळातील रोजगार निर्मिती आणि आर्थिक सक्षमीकरणासाठी एक अत्यंत महत्त्वाचा उपक्रम म्हणजे पीएम विश्वकर्मा योजना (PMVKS). माननीय पंतप्रधानांनी सुरू केलेली ही योजना देशाच्या समृद्ध पारंपरिक कला आणि कौशल्यांच्या वारशाचे संगोपन करण्याच्या वचनबद्धतेचे प्रतीक आहे, तसेच स्वयंरोजगार आणि नोकरीच्या निर्मितीसाठी प्रचंड क्षमता निर्माण करत आहे.

भारताची रोजगार निर्मिती धोरण समजून घेणे

कोट्यवधी नोकऱ्या निर्माण करण्याचे महत्त्वाकांक्षी उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी कौशल्य विकास, उद्योजकतेला प्रोत्साहन आणि सूक्ष्म, लघु व मध्यम उद्योगांना (MSMEs) पाठिंबा देणाऱ्या बहुआयामी दृष्टिकोनाची आवश्यकता आहे. पीएम विश्वकर्मा योजना एक धोरणात्मक हस्तक्षेप म्हणून उभी आहे, जी 'विश्वकर्मा' - भारतातील अनौपचारिक अर्थव्यवस्थेचा कणा असलेले कुशल कारागीर आणि हस्तकलावंत - यांना थेट सक्षम करते. या महत्त्वाच्या घटकाला उन्नत करून, ही योजना केवळ पारंपरिक कलांचे जतन करण्यातच नव्हे, तर शाश्वत उपजीविका निर्माण करण्यात आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थांना चालना देण्यात महत्त्वपूर्ण योगदान देते.

पीएम विश्वकर्मा योजना: एक मूलभूत उपक्रम

पीएम विश्वकर्मा योजना ही १८ पारंपरिक व्यवसायातील कारागीर आणि हस्तकलावंतांना पाठिंबा देण्यासाठी तयार केलेली एक व्यापक योजना आहे. त्यांचा औपचारिक अर्थव्यवस्थेत समावेश करणे, त्यांच्या उत्पादनांची आणि सेवांची गुणवत्ता व पोहोच सुधारणे आणि त्यांचे एकूण उत्पन्न वाढवणे हे या योजनेचे उद्दिष्ट आहे.

प्रमुख उद्दिष्टे:

• कौशल्य विकास: पारंपरिक कारागिरांना आधुनिक कौशल्य प्रशिक्षण देणे, त्यांची क्षमता वाढवणे आणि त्यांना समकालीन मागणीनुसार जुळवून घेण्यास मदत करणे.
• कर्जाची उपलब्धता: सवलतीच्या दरात तारणमुक्त संस्थात्मक कर्ज उपलब्ध करून देणे.
• आधुनिक साधने आणि तंत्रज्ञान: आधुनिक साधने खरेदी करण्यासाठी प्रोत्साहन देणे, ज्यामुळे कार्यक्षमता आणि उत्पादनाची गुणवत्ता सुधारेल.
• बाजारपेठ जोडणी: विपणन सहाय्य आणि डिजिटल एकीकरणाद्वारे कारागिरांना राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेशी जोडणे.
• डिजिटल सक्षमीकरण: लाभार्थ्यांमध्ये डिजिटल व्यवहार आणि आर्थिक साक्षरतेला प्रोत्साहन देणे.

कोणाला लाभ मिळतो? (पात्रता निकष)

ही योजना 'विश्वकर्मा' म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या पारंपरिक कारागीर आणि हस्तकलावंतांसाठी आहे, जे स्वयंरोजगाराच्या आधारावर १८ ओळखल्या गेलेल्या व्यवसायांपैकी एका व्यवसायात गुंतलेले आहेत. या व्यवसायांमध्ये सुतार, होडी बनवणारे, शस्त्रे बनवणारे, लोहार, हातोडा आणि टूल किट बनवणारे, कुलूप बनवणारे, सोनार, कुंभार, मूर्तिकार, दगडी कोरीव काम करणारे, चर्मकार, गवंडी, बास्केट/चटई/झाडू बनवणारे, बाहुली आणि खेळणी बनवणारे, न्हावी, माळी (हार बनवणारे), धोबी, शिंपी आणि मासेमारी जाळी बनवणारे यांचा समावेश आहे. अर्जदाराचे वय किमान १८ वर्षे असावे आणि गेल्या पाच वर्षांत केंद्र किंवा राज्य सरकारच्या स्वयंरोजगारासाठी असलेल्या तत्सम कर्ज-आधारित योजनांचा लाभ त्यांनी घेतलेला नसावा. कुटुंबातील केवळ एक सदस्य या लाभांचा फायदा घेऊ शकतो.

योजनेअंतर्गत प्रमुख लाभ:

• मान्यता: पीएम विश्वकर्मा प्रमाणपत्र आणि ओळखपत्र.
• कौशल्य प्रशिक्षण: मूलभूत (५-७ दिवस) आणि प्रगत (१५ दिवस किंवा अधिक) प्रशिक्षण, ज्यामध्ये प्रति दिन ₹५०० विद्यावेतन दिले जाते.
• टूलकिट प्रोत्साहन: आधुनिक साधने खरेदी करण्यासाठी ₹१५,००० पर्यंत अनुदान.
• कर्ज सहाय्य: ₹१ लाख (पहिली तुकडी) आणि ₹२ लाख (दुसरी तुकडी) पर्यंतचे तारणमुक्त व्यवसाय विकास कर्ज ५% सवलतीच्या व्याजदराने.
• विपणन सहाय्य: गुणवत्ता प्रमाणीकरण, ब्रँडिंग, ई-कॉमर्स प्लॅटफॉर्मवर नोंदणी, व्यापार मेळ्यांमध्ये सहभाग आणि जाहिरातीसाठी मदत.
• डिजिटल व्यवहार प्रोत्साहन: प्रति पात्र डिजिटल व्यवहारासाठी ₹१ प्रोत्साहन, प्रति महिना १०० व्यवहारांपर्यंत.

आर्थिक सक्षमीकरण आणि रोजगार वाढीची दृष्टी

पीएम विश्वकर्मा योजना आपल्या कार्यबलाच्या मोठ्या भागाला सक्षम करून विकसित भारताच्या दृष्टिकोनात थेट योगदान देते. पारंपरिक कारागिरांना यशस्वी उद्योजकांत रूपांतरित करून, ही योजना केवळ भारताचा समृद्ध सांस्कृतिक वारसा जपत नाही, तर आर्थिक उलाढालीचा साखळी परिणाम देखील निर्माण करते. कर्ज सहाय्यामुळे कारागिरांना त्यांचे व्यवसाय वाढवता येतात, स्थानिक लोकांना कामावर ठेवता येते आणि नवनवीन गोष्टी करता येतात, ज्यामुळे अप्रत्यक्ष रोजगार निर्मिती होते. आधुनिक साधने आणि बाजारपेठ जोडणीवर लक्ष केंद्रित केल्याने त्यांची उत्पादने स्पर्धात्मक राहतात, ज्यामुळे वाढीसाठी नवीन संधी उपलब्ध होतात. ३.५ कोटी नोकऱ्यांचे उद्दिष्ट हे मोठ्या राष्ट्रीय महत्त्वाकांक्षेचे प्रतिनिधित्व करत असले तरी, पीएम विश्वकर्मा सारखे उपक्रम मूलभूत आधारस्तंभ आहेत. प्रत्येक सक्षम कारागीर राष्ट्रीय सकल देशांतर्गत उत्पादनात (GDP) योगदान देतो, स्थानिक पुरवठा साखळी मजबूत करतो आणि त्यांच्या समुदायांमध्ये रोजगार निर्माण करतो, ज्यामुळे भारताच्या आर्थिक विकासाला सामूहिकपणे गती मिळते आणि एक समावेशक, आत्मनिर्भर अर्थव्यवस्था निर्माण होते.

निष्कर्ष

पीएम विश्वकर्मा योजना ही केवळ एक योजना नसून, ती भारतातील पारंपरिक हस्तकलावंतांना मान्यता देण्याचे, त्यांना उन्नत करण्याचे आणि मुख्य अर्थव्यवस्थेत समाविष्ट करण्याचे एक आंदोलन आहे. आवश्यक साधने, प्रशिक्षण आणि आर्थिक सहाय्य प्रदान करून, ही योजना सुनिश्चित करते की ही अमूल्य कौशल्ये वाढतच राहतील, ज्यामुळे देशाच्या रोजगार उद्दिष्टांना आणि विकसित राष्ट्र बनण्याच्या महत्त्वाकांक्षी प्रवासाला महत्त्वपूर्ण योगदान मिळेल.